Ostatnia aktualizacja: 10.11.2025
Wprowadzenie ksiąg metrykalnych wynikało z postanowień soboru trydenckiego, który odbył się w połowie XVI wieku. Nałożono wówczas na parafie obowiązek prowadzenia rejestru ochrzczonych, zaślubionych i zmarłych. Pierwsze metryki przechowywane były w formie tzw. dudki. Były to księgi o wąskich, podłużnych kartach, na których zapisywano informacje w formie ciągłego tekstu po łacinie. Z czasem na terenie Galicji wprowadzono druki w formie tabel, a urzędnikiem stanu cywilnego oficjalnie został proboszcz.
Parafie zobowiązane są do prowadzenia dwóch ksiąg: oryginału oraz jego kopii, którą przekazuje się do odpowiedniego archiwum diecezjalnego. Archiwum Diecezjalne w Tarnowie opublikowało wykaz przechowywanych ksiąg metrykalnych. Częściowe braki po 1890 roku wynikają z faktu przejęcia metryk przez Urząd Stanu Cywilnego w Pilźnie. W ramach naszego projektu, sfotografowaliśmy księgi USC z całego powiatu dębickiego: USC Brzostek, USC Czarna, USC Dębica, USC Jodłowa, USC Pilzno oraz USC Żyraków. Skany dostępne są w naszym repozytorium.
Pierwsze księgi były bardzo ubogie w szczegóły i nierzadko zawierały błędy. Przyczyniały się do tego różne czynniki, począwszy od tych bardzo prozaicznych, takich jak brak rzetelności i nieuwaga, aż do powszechnego analfabetyzmu. Oznaczało to, że sam zainteresowany nie był w stanie zweryfikować poprawności swojej metryki. Wiek często określano „na oko”, co tłumaczy zaskakująco wysoki odsetek stulatków spotykany w najstarszych księgach zgonów. Chcąc potwierdzić wiek, przyjmuje się zasadę, że najwiarygodniejsze są zapisy, w przypadku których czas pomiędzy stworzeniem dokumentu a opisywanym wydarzeniem był najkrótszy. Najbardziej prawdopodobną datą narodzin będzie ta wskazana w akcie małżeństwa, a nie w metryce zgonu. Wynika to z faktu, że okres między przyjściem na świat a sporządzeniem dokumentu był najkrótszy. Imiona były zapisywane po łacinie, lecz w większości przypadków wybierano je z dość wąskiej puli, więc ich odgadnięcie nie powinno sprawiać problemów. Inaczej było z nazwiskami, które nie podlegały żadnym restrykcyjnym regułom. Rezultatem są podobne, lecz odrębne formy wielu nazwisk, które spotykamy dzisiaj. Tomasiewicz mógł być Tomaszewiczem, Augustyn Jagustinem, a Uriasz Uryaszem. Niektóre osoby mogły też funkcjonować pod dwoma nazwiskami: dziedziczonym oraz nadanym im przez otaczającą ich społeczność. W takich sytuacjach spotyka się określenia „alias” oraz „vocatis,” oznaczające „również” i „zwany.” Jest to bardzo powszechna sytuacja, zwłaszcza w przypadku wdów, które stawały na ślubnym kobiercu kilkakrotnie i były znane pod wieloma nazwiskami.
STOPIEŃ ZACHOWANIA
Stopień zachowania ksiąg metrykalnych bywa różny. Przyczyniły się do tego zdarzenia losowe, takie jak pożary kościołów czy działania wojenne. Nie ominęły one Pilzna. Po soborze trydenckim, w tutejszej parafii początkowo zapisywano wyłącznie chrzty, pomijając małżeństwa. W dokumentach z 1608 roku odnotowano już prowadzenie obu rodzajów wydarzeń w jednej, podzielonej na dwie części księdze[1]. Jak wskazuje Karol Szczeklik w publikacji „Pilzno i Pilźnianie„, najstarsze księgi ucierpiały w wyniku pożaru plebanii z 1700 roku.[2] Do dziś zachowały się księgi chrztów i małżeństw od 1665 roku oraz księgi zgonów od 1739 roku.[3] W Dobrkowie metryki zostały częściowo zniszczone w wyniku działań podczas II Wojny Światowej[4].
ZAKRES TERYTORIALNY
Księgi chrztów, zaślubin i zgonów były dzielone zgodnie z miejscem zamieszkania wiernych. Im bardziej cofamy się w czasie, tym bardziej podział terytorialny znanych nam miejscowości różnił się. W przypadku pilzneńskiej parafii, obecnie w jej skład wchodzą takie miejscowości jak miasto Pilzno, wieś Bielowy i Strzegocice. W XVIII wieku ten podział był bardziej rozległy i obejmował aż 11 miejscowości: Bielowy, Dulczówkę(nazywaną również Przedmieściem), Kozią Wolę, Lipiny, Pilźnionek, Rędziny, Słotową, Strzegocice, Zajączkowice, a nawet Żdżary. W miarę upływu czasu, Dulczówka oraz Pilźnionek zostały wcielone w obszar miasta Pilzno. Kozia Wola, Rędziny oraz Zajączkowice stanowią dziś obszar wsi Lipiny. Słotowa utworzyła odrębną parafię w 1981 roku. Żdżary zostały przeniesione w obręb parafii w Machowej.
Przybliżony zakres terytorialny miejscowości w połowie XIX wieku opracowany na podstawie austriackich map katastralnych(kliknij tutaj, aby wyświetlić mapę w pełnej rozdzielczości):
Przypisy:
[1] Kozera M., Stan materialno-prawny parafii Pilzno na przełomie XVI i XVII wieku w świetle wizytacji biskupich w: Dzieje miasta Pilzna tom I, Stanaszek B. Pilzno 2013, s. 83
[2] Szczeklik K., Pilzno i Pilźnianie, Kraków 1911, s. 130
[3] Archiwum Diecezjalne w Tarnowie, Kopie ksiąg metrykalnych – diecezja tarnowska, https://archiwum.diecezjatarnow.pl/zasob-1.html [dostęp 10.11.2025]
[4] Mieszkańcy Dobrkowa mogli zwrócić się z wnioskiem o odtworzenie treści aktu urodzenia do Sądu Powiatowego w Dębicy. Akta przechowywane są w tarnowskim oddziale Archiwum Narodowego w Krakowie, sygn. 33/602/0
